Úrskurður
Ár 2016, miðvikudaginn 9. mars, kvað málskotsnefnd Lánasjóðs íslenskra námsmanna upp svohljóðandi úrskurð í málinu L-3/2014:
Kæruefni
Með kæru, sem barst málskotsnefnd 25. febrúar 2014, kærði kærandi ákvörðun stjórnar Lánasjóðs íslenskra námsmanna (LÍN) frá 17. október 2013 um að hafna beiðni hennar um að sjálfskuldarábyrgð hennar á námsláni A (hér eftir nefndur lántaki), nr. G-xxx, yrði felld niður. Kærandi krefst þess að hin kærða ákvörðun verði ógilt, að málskotsnefnd vísi umræddri sjálfsskuldarábyrgð til hliðar með vísan til 36. gr. laga um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga nr. 7/1936 (hér eftir samningalög) og að LÍN verði gert að greiða kæranda lögmannskostnað vegna málsins að meðtöldum virðisaukaskatti. Stjórn LÍN krefst þess að hin kærða ákvörðun verði staðfest og að kröfu um lögmannskostnað verði hafnað. Í kæru kemur fram að ákvörðun stjórnar LÍN hafi ekki borist lögmanni kæranda fyrr en 11. febrúar 2014, en þá hafi þriggja mánaða kærufrestur vegna málskots til nefndarinnar verið liðinn. Stjórn LÍN var tilkynnt um kæruna með bréfi dagsettu 28. febrúar 2014. Í framhaldi krafðist LÍN frávísunar málsins með vísan til 28. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Málskotsnefnd hafnaði þeirri kröfu með úrskurði 23. apríl 2014. Stjórn LÍN var með bréfi dagsettu 25. apríl 2014 gefinn kostur á að tjá sig um kæruna. Kæranda var sent afrit bréfsins sama dag. Athugasemdir stjórnar LÍN voru settar fram í bréfi dagsettu 23. maí 2014 og var afrit þess sent kæranda. Þann 5. júní 2014 kvað málskotsnefnd upp úrskurði í málum nr. L-50/2013 og L-58/2013 þar sem felldar voru úr gildi ákvarðanir stjórnar LÍN. Bæði málin vörðuðu sjálfskuldarábyrgð. Með úrskurðum málskotsnefndar 25. júní 2014 var fallist á beiðni stjórnar LÍN um að réttaráhrifum fyrrgreindra úrskurða yrði frestað þar til niðurstaða dómstóla lægi fyrir í málunum. Samkvæmt lokamálslið 3. mgr. 5. a. gr. laga nr. 21/1992 um LÍN er málskotsnefnd heimilt þegar mál er höfðað vegna úrskurðar hennar að fresta afgreiðslu sambærilegra mála sem til meðferðar eru hjá nefndinni þar til dómur gengur. Þann 16. júlí 2014 ákvað málskotsnefnd að fresta meðferð þessa máls þar til dómar í framangreindum málum lægu fyrir. Niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur í máli nr. E-2788/2014 lá fyrir 12. febrúar 2015 og niðurstaða Héraðsdóms Vesturlands í máli nr. E-117/2014 lá fyrir 7. maí 2015. Hvorugum dómnum var áfrýjað til Hæstaréttar Íslands. Meðferð þessa máls var því framhaldið og var stjórn LÍN með bréfi dagsettu 24. september 2015 gefinn kostur á að koma að frekari athugasemdum við nefndina og var kæranda jafnframt tilkynnt um stöðu málsins í bréfi dagsettu 25. september s.á. Athugasemdir stjórnar LÍN bárust í bréfi dagsettu 12. nóvember 2015 og var afrit þess sent kæranda og honum gefinn kostur á að koma að athugasemdum. Athugasemdir hans bárust 14. desember s.á. og voru þær sendar LÍN sem upplýsti í tölvubréfi dagsettu 21. sama mánaðar að ekki yrðu gerðar frekari athugasemdir í málinu af hálfu sjóðsins.
Málsatvik og ágreiningsefni
Kærandi skrifaði þann 21. júlí 2010 undir sjálfskuldarábyrgð
vegna námsláns lántaka til viðbótar annarri sjálfskuldarábyrgð sem lá fyrir á
láninu. Um er að ræða námslán lántaka nr. G-xxx sem gefið var út 21. ágúst 2009.
Hámarksfjárhæð sjálfskuldarábyrgðarinnar nemur krónum 2.500.000. Sama dag
skrifaði kærandi undir skjal frá LÍN, sem heitir "Upplýsingar til
ábyrgðarmanns skv. 5. gr. laga nr. 32/2009". Þann 15. maí 2013 krafðist
kærandi þess að umrædd sjálfskuldarábyrgð yrði felld niður með vísan til þess að
LÍN hafi ekki sinnt skyldu sinni til þess að láta framkvæma greiðslumat á
lántaka og að hafa ekki ráðið kæranda frá því að undirgangast umrædda ábyrgð með
skriflegum hætti þar sem greiðslumat benti til þess að lántaki gæti ekki efnt
skuldbindingar sínar sbr. 1. og 2. mgr. 4. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn.
Bæri því að víkja sjálfskuldarábyrgðinni til hliðar með vísan til 36. gr.
samningalaga. Stjórn LÍN hafnaði kröfu kæranda með vísan til þess að sjóðurinn
hafi fullnægt skyldu sinni samkvæmt lögum nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn gagnvart
kæranda. Einnig vísaði LÍN til þess að samkvæmt 7. mgr. 6. gr. laga um LÍN nr.
21/1992 væri sjóðnum einungis heimilt að fella niður ábyrgð ábyrgðarmanns ef nýr
ábyrgðarmaður eða önnur trygging kæmi í staðinn sem stjórn sjóðsins teldi
fullnægjandi. Aðrar heimildir væru ekki fyrir hendi til að fella niður ábyrgð.
Kærandi kærði framangreinda ákvörðun stjórnar LÍN til málskotsnefndar.
Sjónarmið kæranda
Kærandi gekkst í ábyrgð á námsláni
lántaka í júlí 2010 og var þá á 86. aldursári. Kærandi kveðst ekki hafa haft
neina fjárhagslega hagsmuni af því að gangast undir umrædda sjálfskuldarábyrgð
heldur hafi ritað undir hana að beiðni lántaka. Við undirritun hafi ekki legið
fyrir greiðslumat á lántaka og hafi kæranda verið ókunnugt um fjárhagsstöðu sem
og greiðslustöðu lántaka hjá LÍN. Þá kannast kærandi ekki við að hafa móttekið,
kynnt sér eða skrifað undir fylgiskjal sem LÍN vísi til að hafi fylgt skjalinu
"Upplýsingar til ábyrgðarmanns skv. 5. gr. laga nr. 32/2009". Kærandi
byggir á því að það hvíli fortakslaus skylda á LÍN samkvæmt lögum um
ábyrgðarmenn að framkvæma greiðslumat og kynna það ábyrgðarmanni með sannanlegum
hætti. Þó námslán greiðist almennt ekki fyrr en 2 árum eftir að námi ljúki og þá
geti aðstæður lántaka hafa breyst, veiti það LÍN ekki undanþágu frá skyldu til
að framkvæma greiðslumat áður en ábyrgðarmaður taki ákvörðun um hvort hann
gangist í umrædda ábyrgð. LÍN hafi ekki framkvæmt greiðslumat á lántaka þrátt
fyrir skýr fyrirmæli um það í lögum um ábyrgðarmenn. Þannig segi í 1. mgr. 4.
gr. laganna að lánveitandi skuli meta hæfi lántaka til að standa í skilum með
lán þar sem ábyrgðarmaður gengst í ábyrgð til tryggingar efndum lántaka og skuli
greiðslumat byggt á viðurkenndum viðmiðum. Kærandi mótmælir því að LÍN hafi
fullnægt skyldu sinni til að framkvæma greiðslumat á lántaka með því að senda
ábyrgðarmanni umrædda yfirlýsingu ásamt yfirliti úr vanskilaskrá. Bendir kærandi
m.a. á að í hinni stöðluðu yfirlýsingu LÍN komi ekki fram nánari skilgreining á
því hvaða greiðslusögu lántaka verið sé að vísa til. Þannig sé t.d. óljóst hvort
þar sé átt við greiðslusögu lántaka hjá LÍN eða öðrum stofnunum. Þá bendir
kærandi á að yfirlit úr vanskilaskrá feli hvorki í sér útreikning á getu lántaka
til að standa við greiðslur samkvæmt lánasamningi né heldur feli það í sér
heildstætt yfirlit yfir allar skuldir og fjárhagslegar skuldbindingar lántaka.
Þá taki slíkt yfirlit hvorki tillit til framfærslukostnaðar eða rekstur, t.d.
bíls og íbúðar. Loks veiti yfirlit úr vanskilaskrá engar upplýsingar um möguleg
laun eða aðrar tekjur lántaka. Geti yfirlit úr vanskilaskrá aldrei komið stað
greiðslumats. Einnig bendir kærandi á að lánveitandi beri sönnunarbyrði fyrir
því að greiðslumat hafi verið framkvæmt með faglegum hætti. Teljist yfirlit úr
vanskilaskrá uppfylla skilyrði 1. mgr. 4. gr. laga um ábyrgðarmenn og hafi
lántaki sannanlega verið á vanskilaskrá á þeim tíma er kærandi gekkst undir
umrædda sjálfskuldarábyrgð, sé það alfarið á ábyrgð LÍN að sanna að slíkt
yfirlit hafi verið kynnt kæranda áður en til undirritunar sjálfskuldarábyrgðar
hafi komið. Þá vísar kærandi til þess að lánveitanda sé skylt að varðveita öll
gögn sem notuð hafi verið við gerð mats á greiðslugetu svo upplýsingar séu
tiltækar um hvernig niðurstaða þess hafi verið fengin. Gagnstæð túlkun myndi
óhjákvæmilega leiða til þess að engin trygging væri fyrir því að greiðslumat
hafi verið unnið af lánveitanda með faglegum hætti. Vísar kærandi m.a. til 6.
gr. reglugerðar um lánshæfis- og greiðslumat nr. 920/2013 um þetta. Kærandi
telur að það eigi að gera sömu kröfu vegna þeirra gagna sem ætlað sé að sýna
fram á að ábyrgðarmanni hafi sannarlega verið kynnt slíkt greiðslumat. Kærandi
bendir á að ef yfirlit úr vanskilaskrá teljist uppfylla skilyrði 1. mgr. 4. gr.
laga um ábyrgðarmenn hafi LÍN samt sem áður gerst brotlegur gegn 4. og 5. gr.
laga um ábyrgðarmenn. Samkvæmt lögunum eigi lánveitandi að ráða ábyrgðarmanni
frá því að gangast í ábyrgð með skriflegum hætti ef greiðslumat bendi til þess
að lántaki geti ekki efnt skuldbindingar sínar. Ljóst sé að frá 2009 geri LÍN
einungis kröfu um ábyrgðarmenn í þeim tilvikum þegar vitað sé að námsmaður sé
ekki fær um að efna skuldbindingar sínar og miði sjóðurinn við það hvort
námsmaður sé á vanskilaskrá eða ekki. Sú staðreynd komi hvergi fram í þeim
gögnum sem ábyrgðarmanni séu send til undirritunar. Kæranda hafi því ekki verið
kunnugt um þá staðreynd. Telur hann verulegar líkur á því að á þeim tíma er hann
hafi gengist í umrædda sjálfsskuldarábyrgð hafi lántaki þegar verið ófær um að
efna skuldbindingar sínar, þó svo að óljóst hafi verið hvenær fyrsti gjalddagi
yrði á umræddu námsláni. Í ljósi slæmrar fjárhagslegrar stöðu lántaka hafi LÍN
borið að ráða kæranda með skriflegum hætti frá því að gangast í umrædda ábyrgð.
Það hafi ekki verið gert. Viðbótarathugasemdir bárust frá kæranda með bréfi
dagsettu 14. nóvember 2015. Vísar hann þar m.a til dóms Héraðsdóms Vesturlands í
máli nr. E-117/2014 til stuðnings kröfum sínum.
Sjónarmið stjórnar
LÍN
LÍN bendir á að bæði í skuldabréfi G-xxx og í yfirlýsingu um
sjálfskuldarábyrgð vegna námslánsins, sem kærandi skrifaði undir, komi fram að
ábyrgðarmaður hafi verið upplýstur um greiðslugetu lántaka o.fl. atriði samkvæmt
5. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn. Þá hafi kærandi og staðfest það með
undirritun sinni á sérstaka yfirlýsingu þar að lútandi sem skoðist sem hluti
skuldabréfsins. Í þessari sérstöku yfirlýsingu sé vísað til þess að LÍN hafi
upplýst kæranda um greiðslusögu lántaka í samræmi við 4. gr. laga um
ábyrgðarmenn. Að frekari upplýsingar um greiðslugetu lántaka sé ekki að fá, enda
sé greiðslugeta námsmanns ekki ljós fyrr en að námi loknu. Þá sé vakin athygli á
því að umrætt lán muni ekki greiðast fyrr en 2 árum eftir að námi ljúki og þá
verði aðstæður lántaka aðrar en í dag, þ.á m. greiðslugeta. Fyrir ofan
undirskrift kæranda komi síðan eftirfarandi fram: "Undirritaður staðfestir
hér með að hafa kynnt sér ofangreindar upplýsingar og fengið afhent afrit þessa
skjals sem skoðast sem hlut af ábyrgðarsamningi." LÍN telur að með
undirritun sinni hafi kærandi staðfest að hafa kynnt sér greiðslusögu lántaka
sem fylgdi með umræddu upplýsingablaði í formi yfirlits úr vanskilaskrá. Með
þessu, tímasetningu endurgreiðslu námslána og framangreindri upplýsingagjöf
telur LÍN sig hafa fullnægt skyldu sinni samkvæmt lögum nr. 32/2009 um
ábyrgðarmenn. Þá vísar LÍN til þess að ábyrgð ábyrgðarmanns geti einungis fallið
niður ef nýr ábyrgðarmaður eða önnur trygging komi í staðinn sem stjórn sjóðsins
telji fullnægjandi, sbr. 7. mgr. 6. gr. laga um LÍN nr. 21/1992. Aðrar heimildir
séu ekki fyrir hendi til að LÍN geti fellt niður ábyrgðir. LÍN bendir á að
námslán séu lán sem séu veitt á félagslegum grunni og niðurgreiddum kjörum.
Kærandi hafi verið upplýstur um greiðslusögu lántakanda og hvað fælist í
ábyrgðarskuldbindingu. Þannig verði með engu móti haldið fram að efndir
samningsins séu ósanngjarnar eða fari gegn góðri viðskiptavenju. Einnig bendir
LÍN á að ákvörðun um að geyma ekki afrit af yfirliti úr vanskilaskrá viðkomandi
lántaka með gögnum máls hafi verið tekin á grundvelli persónusjónarmiða.
Tölvukerfi sjóðsins sé samtengt Creditinfo og því kalli það ekki eftir
ábyrgðarmanni á námslán nema viðkomandi lántaki sé á vanskilaskrá. Einungis fáir
starfsmenn sjóðsins hafi heimild til þess að fá heildaryfirlit yfir vanskil úr
skrá Creditinfo. Þá vísar LÍN til lögskýringagagna með lögum um ábyrgðarmenn nr.
32/2009. Þar komi fram að óþarft var talið að slá föstum þeim viðmiðum sem
leggja bæri til grundvallar við greiðslumat enda geti framkvæmd í þeim efnum
verið háð blæbrigðum lánveitanda. Aðalatriði sé að matið sé forsvaranlegt og
byggist á viðurkenndum viðmiðum. Í lögunum sé tekin sú meðvitaða afstaða að
greiðslumöt geti verið misjöfn eftir eðli lána og lánastofnana og því sé ekki
rétt að setja niður einhver föst viðmið. Telur LÍN að ekki sé hægt að bera
lánveitingu sjóðsins við lánveitingar á hinum almenna markaði. LÍN hafnar þeim
rökum kæranda að hann hafi ekki haft fjárhagslega hagsmuni af því að skrifa
undir ábyrgð enda hafa ábyrgðarmenn það sjaldnast auk þess sem lántakandi í máli
þessu sé barnabarn kæranda. LÍN vísar einnig til þess að brot á lögum um
ábyrgðarmenn leiði ekki sjálfkrafa til þess að víkja beri sjálfskuldarábyrgð til
hliðar á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936 heldur þurfi meira að koma til. Í
kæru sé hvergi haldið fram að kærandi hafi ekki gert sér grein fyrir því að hann
væri að gangast í sjálfskuldarábyrgð eða að hann hafi ekki vitað hvað fælist í
því að skrifa undir sjálfskuldarábyrgð. Vísar LÍN til dóms Hæstaréttar í máli
nr. 116/2010 máli sínu til stuðnings. Þá hafnar LÍN kröfu kæranda um greiðslu
lögmannskostnaðar.
Niðurstaða
Í málinu er til úrlausnar beiðni ábyrgðarmanns um niðurfellingu
sjálfskuldarábyrgðar á skuldabréfi vegna námsláns. Skuldabréfið var útgefið á
árinu 2009 en ábyrgðaryfirlýsing kæranda var gefin í júlí 2010 og var til
viðbótar sjálfskuldarábyrgð annars aðila á láninu. LÍN er opinber
stjórnsýslustofnun sem hefur það hlutverk að tryggja þeim sem falla undir lög
nr. 21/1992 um Lánasjóð íslenskra námsmanna tækifæri til náms án tillit til
efnahags. LÍN veitir lán til námsmanna í framhaldsnámi samkvæmt lögum og reglum
sem um sjóðinn gilda. Er starfsemi sjóðsins fjármögnuð með endurgreiðslu
námslána, ríkisframlagi og lánsfé. LÍN ber í starfi sínu að fylgja þeim lögum og
reglum sem gilda sérstaklega um starfsemi sjóðsins og lagareglum, jafnt skráðum
sem óskráðum, sem gilda um stjórnsýslu hins opinbera svo og reglum
fjármunaréttarins eftir því sem við á. Með lögum nr. 78/2009 var gerð sú
breyting á lögum nr. 21/1992 um LÍN, að í stað þess að lántaka væri gert að
leggja fram yfirlýsingu a.m.k. eins manns um að hann tæki að sér
sjálfskuldarábyrgð á endurgreiðslu námsláns, varð meginreglan sú að námsmaður
ber einn ábyrgð á endurgreiðslu námsláns, að uppfylltum skilyrðum stjórnar LÍN.
Í 5. mgr. 6. gr. laga nr. 21/1992, sbr. breytingalög nr. 78/2009, segir:
Námsmenn, sem fá lán úr sjóðnum, skulu undirrita skuldabréf við lántöku,
teljist þeir lánshæfir samkvæmt reglum stjórnar sjóðsins. Teljist námsmaður ekki
lánshæfur getur hann lagt fram ábyrgðir sem sjóðurinn telur viðunandi. Ábyrgðir
geta m.a. verið ábyrgðaryfirlýsing fjármálastofnunar eða yfirlýsing
ábyrgðarmanns um sjálfskuldarábyrgð á endurgreiðslu námsláns ásamt vöxtum og
verðtryggingu þess allt að tiltekinni fjárhæð.
Þá segir í 7. mgr.
ákvæðisins:
Stjórn sjóðsins ákveður hvaða skilyrðum lántakendur og
ábyrgðarmenn skuli fullnægja. Ábyrgð ábyrgðarmanns, eins eða fleiri, getur
fallið niður enda setji námsmaður aðra tryggingu sem stjórn sjóðsins metur
fullnægjandi.
Í lögskýringargögnum með breytingalögum nr. 78/2009 má
sjá að áhersla er lögð á að meta skuli hvert tilvik með tilliti til þess hvort
skilyrði séu til að veita jákvæða ívilnun með þeim hætti að ekki sé krafist
ábyrgðar, sbr. og úrskurður málskotsnefndar í máli nr. L-39/2010. Í
úthlutunarreglum LÍN fyrir skólaárið 2009-2010, sem voru í gildi þegar umrætt
námslán var veitt, segir í grein 5.1.8:
Skilyrði, sem lánþegar þurfa
m.a. að uppfylla, eru að þeir séu ekki í vanskilum við sjóðinn, þegar sótt er um
nýtt lán og bú þeirra sé ekki til gjaldþrotameðferðar eða að þeir teljist af
öðrum ástæðum bersýnilega ótryggir lántakendur.
Teljist námsmaður
ekki lánshæfur skv. framangreindu getur hann sótt um undanþágu frá þessari grein
enda sýni hann fram á annað eða leggi fram ábyrgðir sem sjóðurinn telur
viðunandi, s.s. veð eða sjálfskuldarábyrgð þriðja aðila. Framangreind skilyrði
lúta að skyldum lántaka gagnvart LÍN til að leggja fram viðunandi ábyrgðir um
greiðslu á námsláni sínu ef hann telst ekki lánshæfur. Þessu til viðbótar gilda
sérákvæði laga nr. 32/2009 um ábyrðarmenn þar sem fjallað er um skyldur LÍN
gagnvart ábyrgðarmönnum. Sjálfskuldarábyrgð er kröfuréttarlegs eðlis og er notuð
í lánastarfsemi almennt. Með því að takast á hendur sjálfskuldarábyrgð
skuldbindur einstaklingur sig til að tryggja efndir kröfu gagnvart lánveitanda
ef lántaki reynist ekki borgunarmaður fyrir greiðslu skuldarinnar. Efni
kröfunnar ræðst af þeim löggerningi sem liggur henni til grundvallar, s.s.
samningi eða skuldabréfi, og eftir lögum sem gilda hverju sinni.
Ábyrgðaryfirlýsing kæranda er dagsett 21. júlí 2010 og er svohljóðandi:
Ábyrgðarmaður hefur verið upplýstur um greiðslugetu lántaka o.fl.
atriði skv. 5. gr. laga nr. 32/2009 og staðfest það með undirritun sinni á
sérstaka yfirlýsingu þar að lútandi sem skoðast sem hluti þessa skuldabréfs. Til
tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu á höfuðstól allt að neðangreindri
fjárhæð ásamt vöxtum, verðbótum og dráttarvöxtum og öllum kostnaði ef vanskil
verða, tekst ég á hendur sjálfskuldarábyrgð á endurgreiðslu framangreinds
námsláns in solidum með undirskrift minni. Fyrir gjaldfallinni fjárhæð má gera
fjárnám til tryggingar fullnustu skuldarinnar án undangengis dóms eða
réttarsáttar samkvæmt 7. tl. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 90/1989 hjá aðalskuldara
eða sjálfskuldarábyrgðarmönnum. Höfuðstóll sjálfskuldarábyrgðar miðast við
vísitölu neysluverðs. Undirritaður lýsir því einnig yfir að hann hefur kynnt sér
ákvæði skuldabréfsins og sættir sig við það að öllu leyti.
Skuldabréfið sem kærandi gekkst í sjálfskuldarábyrgð fyrir var eins og
fyrr er getið útgefið árið 2009 og er í skilum. Um ábyrgðarsamning kæranda gilda
lög nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn og við frágang hans bar LÍN að fylgja eftir
ákvæðum þeirra laga. Í lögunum kemur fram að markmið þeirra er að setja reglur
um ábyrgðir einstaklinga, draga úr vægi ábyrgða og stuðla að því að lánveitingar
verði miðaðar að greiðslugetu lántaka og hans eigin tryggingar. Í 4. gr. laganna
kemur fram að lánveitandi skal meta hæfi lántaka til að standa í skilum með lán
þar sem ábyrgðarmaður gengst í ábyrgð til tryggingar efndum lántaka og skal
greiðslumatið byggt á viðurkenndum viðmiðum. Þá skal lánveitandi með skriflegum
hætti ráða ábyrgðarmanni frá því að gangast í ábyrgð ef greiðslumat bendir til
þess að lántaki geti ekki efnt skuldbindingar sínar. Með sama hætti skal
lánveitandi ráða ábyrgðarmanni frá því að undirgangast ábyrgð ef aðstæður
ábyrgðarmanns gefa tilefni til. Í 5. gr. laganna segir að fyrir gerð
ábyrgðarsamnings skuli lánveitandi upplýsa ábyrgðarmann skriflega um þá áhættu
sem ábyrgð er samfara. Í 6. gr. laganna segir að ábyrgðarsamningur skuli vera
skriflegur og í honum skuli getið þeirra upplýsinga sem nefndar eru í 5. gr. og
skoðist þær sem hluti samningsins. Fyrir liggur að við lántöku lántaka hjá LÍN
var hann ekki talinn lánshæfur hjá sjóðnum og til þess að fá námslán þurfti hann
að leggja fram fullnægjandi tryggingar. LÍN samþykkti sjálfskuldarábyrgð kæranda
til viðbótar sjálfskuldarábyrgð annars aðila sem fullnægjandi tryggingu fyrir
því að veita lántaka námslán. Í fylgiskjalinu, "Upplýsingar til ábyrgðarmanns
skv. 5. gr. laga nr. 32/2009", sem samið er af LÍN, kemur fram í 2. tl. að
LÍN hafi upplýst ábyrgðarmann "um greiðslusögu lántakanda í samræmi við 4.
gr. laga nr. 32/2009 eins og fram kemur á meðfylgjandi fylgiskjali". Þá
segir í skjalinu að frekari upplýsingar um greiðslugetu lántaka sé ekki að fá og
vakin athygli á því að umrætt lán muni ekki greiðast fyrr en 2 árum eftir að
námi ljúki og að þá verði aðstæður lántaka aðrar en í dag, þ.á m. greiðslugeta.
Skjalið er undirritað af kæranda og segir í texta fylgiskjalsins að með því
staðfesti hann að hafa kynnt sér upplýsingar skjalsins og fengið afhent afrit af
því og að það skoðist sem hluti af ábyrgðarsamningnum. Í lögum um ábyrgðarmenn
nr. 32/2009 er lögð skylda á þá aðila, stofnanir og fyrirtæki, sem veita lán þar
sem ábyrgðarmaður, einstaklingur, gengst í ábyrgð til tryggingar efndum lántaka,
að upplýsa um þá áhættu sem í ábyrgð felst áður en ábyrgðarmaður gengst undir
hana. LÍN ber að meta hæfi lántaka til að standa í skilum með lán þar sem
ábyrgðarmaður gengst í ábyrgð til tryggingar á efndum lántaka. LÍN sem
lánveitanda bar því að leggja mat á greiðslugetu lántaka og framkvæma
greiðslumat sem byggt er á viðurkenndum viðmiðum. Vísast nánar um þetta atriði
til umfjöllunar málskotsnefndar í úrskurðum nefndarinnar í málum nr. L-50/2013
og L-58/2013. Málskotsnefnd tekur fram að um þá úrskurði er fjallað í dómi
Héraðsdóms Reykjavíkur í máli nr. E-2788/2014 þann 12. febrúar 2015 þar sem
úrkurður málskotsnefndar nr. L-58/2013 var fellur úr gildi og í dómi Héraðsdóms
Vesturlands 7. maí 2015 í máli nr. E-117/2014 þar sem stefndu voru sýknuð af
kröfu LÍN um ógildingu á úrskurði málskotsnefndar nr. L-50/2013. Þá vísar
málskotsnefnd einnig til dóms Héraðsdóms Reykjavíkur frá 29. janúar 2016 í máli
E-2270/2015 þar sem lánasjóðurinn var talinn hafa brugðist skyldum sínum
samkvæmt lögum nr. 32/2009 með því að hafa ekki lagt mat á greiðslugetu lántaka
í samræmi við 4. gr. laganna. Þrátt fyrir að héraðsdómur hafi fallist á
sjónarmið LÍN í máli E-2788/2014 fór svo í hinum tveimur síðarnefndu dómum sem
gengu síðar að stjórnsýsluframkvæmd LÍN við meðferð ábyrgðarskuldbindinga var
ekki talin standast viðmið laga nr. 32/2009. Getur málskotsnefnd því ekki
fallist á að dómur í máli E-2788/2013 geti verið fordæmi í máli þessu. Af hálfu
LÍN virðist ekkert greiðslumat hafa verið framkvæmt á lántaka heldur látið nægja
að prenta upplýsingar af vanskilaskrá Credit Info og upplýsa ábyrgðarmann um
greiðslusögu lántaka með vísan í það skjal. Í málinu liggja ekki fyrir nein gögn
um hver greiðslusaga lántaka var á þessum tíma þó vísað sé til þess sem
fylgiskjals með skjalinu Upplýsingar til ábyrgðarmanns skv. 5. gr. laga nr.
32/2009 sem kærandi undirritaði og skv. skilmálum þess skjals eigi það að
skoðast sem hluti af ábyrgðarsamningi. Umrætt fylgiskjal hefur ekki verið lagt
fram af hálfu LÍN enda hefur LÍN upplýst að afrit af yfirlitum úr vanskilaskrá
séu ekki geymd með gögnum mála á grundvelli persónuverndarsjónarmiða.
Málskotsnefnd fellst ekki á það með LÍN að ekki hafi verið unnt að framkvæma
greiðslumat m.a með vísan til eðlis lánveitingarinnar og skorts á upplýsingum um
lántaka. Að mati málskotsnefndar skiptir hér heldur ekki máli að námslán eru lán
sem veitt eru lántaka á félagslegum grunni og niðurgreiddum kjörum. Gagnvart
ábyrgðarmanni skipta þau sjónarmið engu máli þegar til þess kemur að
ábyrgðarsamningur verður virkur og innheimta lánsins hefst. Innheimtan er
framkvæmd á grundvelli kröfuréttarlegra sjónarmiða af hálfu LÍN en innan ramma
laga um sjóðinn sem gerir m.a. svigrúm sjóðsins til samninga við ábyrgðarmenn
þrengra en gerist almennt hjá lánastofnunum. LÍN ber einnig samkvæmt 2. og 3.
mgr. 4. gr. laga um ábyrgðarmenn að ráða ábyrgðarmanni með skriflegum hætti frá
því að gangast í ábyrgð ef greiðslumat bendir til þess að lántaki geti ekki efnt
skuldbindingar sínar og ef aðstæður ábyrgðarmanns gefa tilefni til. Ekkert mat
virðist hafa verið framkvæmt á högum kæranda, sem var rúmlega 85 ára, þegar hann
skrifaði undir ábyrgðina. Ekki verður séð að LÍN hafi fylgt framangreindum
ákvæðum eftir heldur þvert á móti má skilja orðalag í fylgiskjalinu,
"Upplýsingar til ábyrgðarmanns skv. 5. gr. laga nr. 32/2009", um að
"[v]akin er athygli á því að umrætt lán mun ekki greiðast fyrr en 2 árum
eftir að námi lýkur og þá verða aðstæður lántakanda aðrar en í dag, þ.á.m
greiðslugeta" sem hvatningu til að gangast í ábyrgð fyrir lántaka. Þá er
ljóst að eftir að breytingarlög nr. 78/2009 á lögum nr. 21/1992 um LÍN tóku
gildi krefst LÍN eingöngu ábyrgðarmanns þegar lántaki er ekki talinn lánshæfur
samkvæmt reglum sjóðsins, s.s. ef hann er á vanskilaskrá. Að mati
málskotsnefndar gefur það LÍN sérstaka ástæðu til að vanda vel til könnunar
málsins og upplýsingagjafar til ábyrgðarmanns um stöðu lántaka og áhættuna sem
því fylgir að takast á hendur sjálfskuldarábyrgð á lánum lántaka. Af ákvæðum
laga nr. 32/2009 leiðir síðan að þegar einstaklingsbundið greiðslumat leiðir í
ljós að líkur séu jafnvel á því að námsmaður geti ekki efnt skuldbindingar sínar
beri LÍN skylda til þess að ráðleggja ábyrgðarmanni, skriflega og með skýrum
hætti, frá því að gangast í ábyrgð. Einnig telur málskotsnefnd að almennt sé
full ástæða fyrir LÍN að benda á og upplýsa ábyrgðarmann um áhrif þess ef bú
lántaka er tekið til gjaldþrotaskipta, enda aukin hætta á því ef aðstæður
lántaka eru með þeim hætti að hann hefur ekki verið metinn lánshæfur hjá LÍN.
Samkvæmt dómafordæmum Hæstaréttar þá leiðir það ekki sjálfkrafa til þess að
ábyrgðarsamningur verði ógiltur í heild eða að hluta af þeim sökum einum að
lánveitandi hafi við gerð hans brugðist skyldum sínum, heldur hefur verið talið
að finna þurfi slíkri ógildingu stoð í reglum samningaréttar ef leysa á
ábyrgðarmann undan skyldum sínum samkvæmt ábyrgðarsamningi. Samkvæmt 36. gr.
samningalaga nr. 7/1936 má víkja samningi til hliðar í heild eða að hluta, eða
breyta, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera
hann fyrir sig. Við mat á því hvort skilyrði séu til þess að víkja samningi til
hliðar skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðila, atvika við
samningsgerð og atvika sem síðar komu til. Málskotsnefnd telur að LÍN verði að
bera hallann af því að ábyrgðaryfirlýsing til tryggingar námsláni var veitt án
þess að sjóðurinn hafi viðhaft þau vönduðu vinnubrögð sem lög um ábyrgðarmenn
mæla fyrir um. Málskotsnefnd telur að greiðslugeta lántaka hafi ekki verið metin
þannig að fullnægt hafi verið ákvæðum laga um ábyrgðarmenn en til þess bar LÍN
skylda samkvæmt fortakslausum ákvæðum laga nr. 32/2009. Hafi kærandi þess vegna
ekki getað gert sér grein fyrir þeirri áhættu sem fólst í því að gangast í
sjálfskuldarábyrgð fyrir námslánum lántaka en að það hafi hvílt á LÍN sú
ótvíræða lagaskylda að upplýsa hann um þá áhættu með fullnægjandi hætti. Að mati
málskotsnefndar hefur LÍN brugðist þeirri ríku skyldu sem á sjóðnum hvílir
gagnvart ábyrgðarmanni í þessu máli. Þar sem LÍN fór ekki eftir skýrum
fyrirmælum laga um ábyrgðarmenn þegar kærandi gekkst í ábyrgð gagnvart sjóðnum
og þegar litið er til þess aðstöðumunar sem er á kæranda annars vegar og svo LÍN
hins vegar, og þegar litið er til málsatvika í heild sinni m.a. aldurs kæranda,
þá telur málskotsnefnd það ósanngjarnt af hálfu LÍN að halda umræddum
ábyrgðarsamningi upp á kæranda. Beri því með vísan til 36. gr. samningalaga nr.
7/1936 að fella niður sjálfskuldarábyrgð kæranda á umræddu námsláni. Kærandi
gerir kröfu um að LÍN verði úrskurðað til að greiða lögmannskostnað hans í
málinu. Málskotsnefnd bendir á að engin lagaheimild er fyrir hendi í þeim lögum
eða reglum sem um LÍN gilda og er því kröfunni hafnað. Með vísan til
framanritaðs er hin kærða ákvörðun stjórnar LÍN frá 17. október 2013 felld úr
gildi.
Úrskurðarorð
Ákvörðun stjórnar LÍN frá 17. október 2013 í máli kæranda er felld úr gildi. Kröfu kæranda um greiðslu lögmannskostnaðar er synjað.