Úrskurður

Ár 2017, miðvikudaginn 15. mars, kvað málskotsnefnd Lánasjóðs íslenskra námsmanna upp svohljóðandi úrskurð í málinu nr. L-15/2016:

Kæruefni

Með kæru sem barst málskotsnefnd 11. júlí 2016 kærði kærandi ákvörðun stjórnar Lánasjóðs íslenskra námsmanna (LÍN) frá 10. maí og 23. júní 2016 þar sem hafnað var beiðni kæranda um að ábyrgð hans á námsláni lántaka nr. S-0001 yrði felld niður. Kærandi gerir kröfu um að ábyrgð hans á lánum lántaka verði felld niður frá þeim tíma sem lánin voru gjaldfelld. LÍN krefst þess að málskotsnefnd staðfesti hina kærðu ákvörðun. Stjórn LÍN var tilkynnt um kæruna með bréfi dagsettu 13. júlí 2016 og jafnframt gefinn kostur á að tjá sig um hana. Kæranda var sent afrit bréfsins sama dag. Athugasemdir stjórnar LÍN voru settar fram í bréfi dagsettu 5. september 2016 og var afrit þess sent kæranda til athugasemda þann 6. september 2016. Athugasemdir bárust frá kæranda með bréfi dagsettu 21. september 2016 og voru þær kynntar LÍN sama dag með tölvubréfi. Með bréfi dagsettu 28. nóvember 2016 óskaði málskotsnefnd eftir viðbótarupplýsingum frá LÍN og bárust þær með bréfi dagsettu 7. desember 2016.

Málsatvik og ágreiningsefni

Kærandi gekkst í sjálfskuldarábyrgð á árunum 1983 og 1984 á tveimur skuldabréfum lántaka hjá LÍN í tíð laga nr. nr. 72/1982 um námslán og námsstyrki. Um svokölluð T-lán (T-001 / T-002) var að ræða sem voru síðar sameinuð hjá LÍN undir heitinu S-0001. Lántaki ritaði undir skuldabréfin 3. mars 1983 og 23. febrúar 1984. Um verðtryggð lán var að ræða og í skilmálum bréfanna segir að endurgreiðslur lánanna hefjist þremur árum eftir námlok og að stjórn sjóðsins ákveði hvað teljist námslok í þessu sambandi. Endurgreiðslur skyldu fara fram með árlegri greiðslu, sem ákvarðast í tvennu lagi. Þá kemur fram með hvaða hætti slíkri árlegri endurgreiðslu skuli háttað og að endurgreiðslum skuli ljúka ekki síðar en 40 árum eftir að þær hefjast. Í bréfunum sagði að auki að lánið væri allt gjaldfallið án uppsagnar stæði lántaki ekki í skilum með greiðslu afborgana. Til tryggingar endurgreiðslu lánanna, höfuðstóli að viðbættum verðtryggingum, svo og þeim kostnaði er vanskil lántaka kynnu að valda, ábyrgðist kærandi in solidum lánin sem sjálfskuldarábyrgðarmaður. Þegar kærandi ábyrgðist skuldabréfin var lántaki með V-námslán fyrir. Fyrsta afborgun V-láns hans var í mars 1989 en frá þeim tíma til ársins 1998 frestuðust greiðslur vegna frekara náms hjá honum. Til þessa nýja náms tók lántaki R-lán, en samkvæmt 18. gr. laga nr. 21/1992 um Lánasjóð íslenskra námsmanna skyldi R-lánið hafa forgang gagnvart eldri námsskuldum og skyldu greiðslur af eldri námsskuldum frestast þar til R-lánið væri að fullu greitt. Eftir námslok lántaka í hinu síðari námi greiddi hann einungis af R-láni sínu fram til ársins 2003 þegar það var greitt upp. Í kjölfarið hóf hann greiðslu V- og T-láns sem kærandi er ábyrgðarmaður á. Bú lántaka var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði héraðsdóms þann 8. ágúst 2014. Námslán lántaka var gjaldfellt í kjölfarið og lýsti LÍN kröfu í þrotabúið. Engir gjalddagar vegna T-láns sem kærandi er í ábyrgð fyrir voru í vanskilum við úrskurð um gjaldþrot lántaka. Skiptum í þrotabúi lántaka lauk 27. október 2014 án þess að greiðsla fengist upp í lýstar kröfur. Í framhaldi var kæranda send innheimtuviðvörun þann 12. janúar 2016 þar sem honum var tilkynnt um gjaldþrotið og að umrædd lán hafi verið gjaldfelld. Var hann krafinn um greiðslu að fjárhæð 916.533 króna á grundvelli sjálfskuldarábyrgðar sinnar á lánum lántaka. Kærandi greiddi kröfuna 5. apríl 2016 með fyrirvara um réttmæti hennar. Kærandi sendi erindi til stjórnar LÍN og óskaði eftir niðurfellingu á ábyrgð sinni á T-láni lántaka. Stjórn LÍN synjaði beiðni kæranda með ákvörðunum 10. maí og 23. júní 2016 og kærði kærandi þær ákvarðanir stjórnar LÍN til málskotsnefndar.

Sjónarmið kæranda

Kærandi telur að LÍN hafi með ákvörðunum sínum brotið á sér lög og reglur sem gilda um LÍN, ábyrgðarmenn og samningsgerð. Kærandi byggir á því að það liggi fyrir að lánaskilmálum umræddra skuldabréfa, frá árunum 1983 og 1984, hafi verið breytt eftir að kærandi gekkst í sjálfskuldarábyrgð á þeim. Í lánaskilmálum skuldabréfanna komi skýrt fram að endurgreiðsla skuli hefjast þremur árum eftir að námi ljúki. Engu að síður hafi lán sem lántaki hafi tekið seinna hjá LÍN, svokallað R-lán, verið sett í forgang við endurgreiðslu. Hafi endurgreiðslur á þeim lánum sem kærandi var í ábyrgð fyrir því frestast allt fram til ársins 2003. Kærandi telur að um verulega íþyngjandi ákvörðun hafi verið að ræða fyrir hann sem ábyrgðarmann. Hafi höfuðstóll lánanna ekki lækkað eins og hann hafi gert ráð fyrir þegar hann samþykkti sjálfskuldarábyrgðina á árunum 1983 og 1984. Kærandi mótmælir því að ekki hafi verið um breytingu á lánaskilmálum T-lána að ræða í kjölfar nýrra laga um LÍN árið 1992. Kærandi bendir á að skýrt komi fram í gögnum málsins að í kjölfar lagasetningarinnar hafi lán sem lántaki hafi tekið eftir 1992 verið sett í endurgreiðslu fram fyrir þau lán sem kærandi hafi verið í ábyrgð fyrir frá árunum 1983 og 1984. Samkvæmt lánaskilmálum skuldbréfanna sem hann hafi gengist í ábyrgð fyrir skyldi endurgreiðsla lánanna hefjast þremur árum eftir námslok. Þegar að lántaki hafi samþykkti skilmála nýs námsláns samkvæmt lögum frá 1992 hafi það verið án samráðs og án samþykkis kæranda. Telur kærandi að samkomulag LÍN og lántaka á grundvelli laganna frá 1992 hafi frestað greiðsluskyldu lántaka vegna eldri lána þrátt fyrir skýr ákvæði skuldabréfanna um að greiðslur skyldu hefjast þremur árum eftir námslok. Hér hafi verið um breytingu á lánaskilmálum að ræða enda afleiðingin sú að höfuðstóll lánanna hafi ekki lækkað eins og kærandi hafi gert ráð fyrir þegar hann gekkst í ábyrgð fyrir þau. Það liggi fyrir að lántaki greiddi einungis 205.037 krónur af T-láninu á árunum 2004 til 2010. Hefði lánaskilmálum ekki verið breytt á grundvelli laganna frá 1992 hefðu innborganir frá námslokum inn á lánið verið einni til tveimur milljón krónum hærri sé tekið varkárt mið af greiðslugetu lántaka. Breytingin hafi því verið verulega íþyngjandi fyrir kæranda sem ábyrgðarmanns enda hafi endurgreiðslur lántaka til LÍN fram að gjaldþroti hans farið að stærstum hluta inn á lán hjá LÍN sem tekin voru eftir 1992. Kærandi telur það ekki standast lög um góða stjórnsýslu né eðlilega viðskiptahætti að breyta lánaskilmálum afturvirkt með þeim hætti sem gert hafi verið og telur einnig að það samrýmist hvorki 6. grein laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn né 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Telur kærandi að LÍN hafi í raun rift ábyrgðarsamningi hans við sjóðinn enda hafi samþykkis hans ekki verið aflað fyrir breytingunum á lánaskilmálunum né hafi verið haft samráð við hann um það. Þá bendir kærandi á að eðli máls samkvæmt hafi honum ekki verið kunnugt um áhrif breyttra lánaskilmála fyrr en í ársbyrjun 2016 þegar honum hafi verið tilkynnt um gjaldfellingu námslána lántaka í kjölfar gjaldþrot hans. Einnig bendir kærandi að lánið hafi ekki verið í vanskilum þegar bú lántaka hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta þann 8. ágúst 2014. Ekkert samband hafi verið haft við hann sem ábyrgðarmann í tengslum við gjaldþrotið né hafi honum verið boðið að halda umræddu láni í skilum. Telur kærandi að með gjaldfellingunni hafi LÍN í raun rift ábyrgð hans á láninu og bendir á að samkvæmt 11. gr. laga um LÍN sé LÍN einungis heimilt að fella allt lánið í gjalddaga verði veruleg vanskil á endurgreiðslu námslána. Námslán lántaka hafi ekki verið í vanskilum. Kærandi telur að LÍN hefði átt að bjóða honum sem ábyrgðarmanni að ábyrgjast lánin og halda þeim í skilum áður en krafa hafi verið gerð í þrotabúið. Einnig telur hann að kröfulýsing LÍN í þrotabú lántaka og gjaldfelling sjóðsins á lánunum standist ekki ákvæði laga um ábyrgðarmenn nr. 32/2009. Bendir kærandi á að breyting á gjaldþrotalögunum árið 2010 hafi haft það að markmiði að auðvelda skuldsettum einstaklingum að fara fram á gjaldþrot í kjölfar efnahagshruns á Íslandi. Ekki verði séð að lagabreytingunni hafi verið ætlað að vera íþyngjandi fyrir ábyrgðarmenn. Telur kærandi að afstaða LÍN og túlkun hans á gjaldþrotalögum virðist allt önnur en löggjafans. Í lögum um ábyrgðarmenn og í samsvarandi lagaákvæði í lögum og úthlutanareglum LÍN komi fram að ekki megi gjaldfella lán án þess að bjóða ábyrgðarmanni að halda lánum í skilum. Þá bendir kærandi á að lög og reglugerð um LÍN verði heldur ekki skilin öðruvísi en að um félagslegan jöfnunarsjóð sé að ræða sem taki tillit til efnahags og greiðslugetu lánþega. Engu að síður virðist LÍN túlka gjaldþrotalögin mjög þröngt og þvert á fyrirmæli annarra laga. Telur kærandi að það standist ekki ákvæði stjórnarskrár né stjórnsýslulaga um réttláta málsmeðferð og meðalhóf. Þá telur kærandi að LÍN hafi ekki gætt að upplýsingaskyldu gagnvart sér á öllum stigum málsins. Hann hafi ekki verið upplýstur að í fjárhagsleg vandkvæði stefndi hjá lántaka, að bú lántaka hefði verið tekið til gjaldþrotaskipta í ágúst 2014 né að LÍN hygðist gera kröfur í búið. Telur hann að sinnuleysi LÍN varðandi upplýsingagjöf hafi valdið honum skaða. Bendir hann á að skiptum á þrotabúi lántaka hafi lokið 27. október 2014 en að hann hafi ekki fengið upplýsingar um gjaldþrotið fyrr en í janúar 2016. Kærandi telur ótvírætt að þetta skipti máli varðandi stöðu hans sem ábyrgðarmanns þ.e. að hann hafi eins fljótt og auðið er fengið aðgang að öllum upplýsingum sem tengjast skuldbindingum hans í gjaldþrotinu. Með því hefði honum gefist kostur á að gæta að réttarstöðu sinni, t.d. gagnvart kröfugerð LÍN, fyrningartíma og endurkröfu á skuldara.

Sjónarmið stjórnar LÍN

LÍN byggir á því að allar kröfur á hendur þrotabúi falli sjálfkrafa í gjalddaga við uppkvaðningu úrskurðar héraðsdóms um að bú sé tekið til gjaldþrotaskipta, sbr. 99. gr. gjaldþrotalaga. Allar kröfur LÍN á hendur lántaka hafi því fallið sjálfkrafa í gjalddaga á úrskurðardegi og við það hafi ábyrgð kæranda orðið virk en fram að því tímamarki hafi afborganir af láni nr. S-0001 verið í skilum. Bendir LÍN á að grein 5.3.3 í úthlutunarreglum sjóðsins fyrir námsárið 2015-2016 eigi ekki við í þessu samhengi þar sem um lögbundna gjaldfellingu kröfu hafi verið að ræða. Þá bendir LÍN á að bú lántaka hafi ekki verið tekið til gjaldþrotaskipta að kröfu sjóðsins. LÍN hafi lýst kröfu í þrotabúið enda nauðsynlegt til þess að tryggja kröfuna gagnvart búinu, sbr. 118. gr. gjaldþrotalaga. Einnig bendir LÍN á að þegar kærandi hafi gengist í ábyrgð fyrir námslánum T-001 og T-002 sem sameinuð hafi verið í S-0001 hafi verið í gildi bráðabirgðaákvæði með lögum nr. 72/1982 sem hafi kveðið á um að skuldaði námsmaður V-lán þegar hann tæki T-lán þá skyldi miða við greiðslubyrði T-lánanna en greiða V-lánin fyrst. Ef tekjur væri það háar að reiknuð afborgun varð hærri en afborgun V-láns þá skyldi mynda gjalddaga á T-lánið og ráðstafa mismuninum inn á það. Fyrsta afborgun V-láns lántaka hafi verið í mars 1989 en frá þeim tíma til ársins 1998 hafi endurgreiðslur frestast vegna frekara náms hjá honum. Til þessa nýja náms hafi lántaki tekið R-lán en samkvæmt 18. gr. laga nr. 21/1992 skyldi R-lánið hafa forgang gagnvart V- og T-lánum og ekki skyldi innheimta eldri lán meðan greitt væri af R-lánum samkvæmt lögunum. Eftir námslok í hinu síðara námi hafi lántaki einungis greitt af R-láni sínu allt fram til ársins 2003 þegar það hafi verið uppgreitt. Í kjölfarið hafi lántaki hafið að greiða af V- og T-lánum. Telur LÍN að endurgreiðsluferli námslána lántaka hafi verið í fullu samræmi við fyrirmæli bráðabirgðaákvæðis laga nr. 72/1982 og 18. gr. laga nr. 21/1992. Þá bendir LÍN á að krafa sjóðsins hafi stofnast fyrir gildistöku laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn. Engu að síður hafi verið litið svo á að III. kafla laganna verði beitt um kröfur lánasjóðsins á hendur ábyrgðarmönnum, þótt kröfurnar séu eldri lögunum. Telur LÍN að þó upplýsingabréf um ábyrgðir hafi ekki verið sent frá LÍN fyrr en í janúar 2016 þá teljist það ekki slíkur dráttur að það víki til hliðar stjórnarskrárvörðum eignaréttindum LÍN, sbr. t.d. dóm Hæstaréttar í máli nr. 229/2015. Telur LÍN að ekkert í þessu máli gefi tilefni til að ætla að dráttur á tilkynningu til kæranda um gjaldþrot lántaka hafi valdið kæranda meiri skaða en bættur verði með úrræðum 3. mgr. 7. gr. laga um ábyrgðarmenn. Þá telur LÍN að ákvæði 4. mgr. 7. gr. laganna eigi ekki við í málinu þar sem gjaldfelling námslánaskuldarinnar hafi leitt af fyrirmælum 99. gr. laga nr. 21/1991. LÍN hafnar því að um breytingu á lánaskilmálum lánsins sé að ræða. Í 18. gr. laga nr. 21/1992 sé mælt fyrir um forgang innheimtu lána sem veitt voru, samkvæmt þeim lögum, gagnvart lánum sem veitt höfðu verið samkvæmt lögum nr. 72/1982 eða eldri lögum. Bendir LÍN á að lög nr. 21/1992 hafi verið sett með stjórnskipulega réttum hætti. Þau hafi lagagildi og bindi bæði LÍN, lántaka og þá sem gengu í sjálfskuldarábyrgð á lánum hans. Að ekki sé á færi stjórnsýslunefndar að víkja settum lögum til hliðar og beri því að hafna kröfum kærandi á þessum grundvelli. LÍN mótmælir því að ábyrgð kæranda hafi fallið niður við það að lán lántaka hafi fallið sjálfkrafa í gjalddaga vegna fyrirmæla 1. mgr. 99. gr. laga um gjaldþrotaskipta nr. 21/1991. Bendir LÍN á að ábyrgð sú sem kærandi gekkst í hafi verið ætlað að tryggja sjóðinn gegn ógjaldfærni lántaka. Þegar krafan hafi fallið í gjalddaga vegna fyrirmæla 1. mgr. 99. gr. laga nr. 21/1991 hafi hún orðið gjaldkræf á hendur kæranda. Það hafi verið útilokað fyrir LÍN, þar sem námslánið hafi fallið í gjalddaga vegna fyrirmæla 99. gr., að bjóða kæranda að koma námslánunum í skil. Þá hafi LÍN verið ókunnugt um yfirvofandi gjaldþrot lántaka og hafi sjóðurinn fengið vitneskju um það með hefðbundnu eftirliti með Lögbirtingablaðinu en þá þegar hafi námslánið verið gjaldfallið samkvæmt fyrirmælum gjaldþrotalaga.

Niðurstaða

Mál þetta snýst annars vegar um hvort ógreidd námslán lántaka hafi gjaldfallið þegar hann var úrskurðaður gjaldþrota í ágúst 2014 og að þar með hafi ábyrgð kæranda orðið virk gagnvart LÍN og hvort að gjaldfellingin standist fyrirmæli laga nr. 21/1992 um Lánasjóð íslenskra námsmanna, laga um ábyrgðarmenn nr. 32/2009 og úthlutunarreglur sjóðsins. Hins vegar snýst málið um greiðslufrest þann sem LÍN veitti lántaka á grundvelli 18. gr. laga nr. 21/1992 og hvort að greiðslufrestur þessi gildir gagnvart ábyrgðarmanni án samþykkis hans. 1. LÍN er opinber stjórnsýslustofnun sem hefur það hlutverk að tryggja þeim sem falla undir lög nr. 21/1992 tækifæri til náms án tillit til efnahags. LÍN veitir lán til námsmanna í framhaldsnámi samkvæmt lögum og reglum sem um sjóðinn gilda. Er starfsemi sjóðsins fjármögnuð með endurgreiðslu námslána, ríkisframlagi og lánsfé. LÍN ber í starfi sínu að fylgja þeim lögum og reglum sem gilda sérstaklega um starfsemi sjóðsins, lagareglum, jafnt skráðum sem óskráðum, sem gilda um stjórnsýslu hins opinbera svo og reglum fjármunaréttarins eftir því sem við á. Sjálfskuldarábyrgð er kröfuréttarlegs eðlis og er notuð í lánastarfsemi almennt. Með því að takast á hendur sjálfskuldarábyrgð skuldbindur einstaklingur sig til að tryggja efndir kröfu gagnvart lánveitanda ef lántaki reynist ekki borgunarmaður fyrir greiðslu skuldarinnar. Efni kröfunnar ræðst af þeim löggerningi sem liggur henni til grundvallar, s.s. samningi eða skuldabréfi, og eftir lögum sem gilda hverju sinni. Skuldabréfin sem kærandi gekkst í sjálfskuldarábyrgð fyrir eru tvö, nr. T-001 og T-002, og voru gefin út á árunum 1983 og 1984. Lánin voru sameinuð undir nafninu S-0001 til hagræðingar í reikningshaldi LÍN. Endurgreiðslutími, og þar með líftími skuldabréfanna og ábyrgðarinnar, er 40 ár. Við útgáfu skuldabréfanna voru í gildi lög nr. 72/1982 um námslán og námsstyrki. Samkvæmt þeim lögum var gerð krafa um að námsmaður, sem fengi lán úr lánasjóðnum, legði fram yfirlýsingu eins ábyrgðarmanns um að hann tæki að sér sjálfskuldarábyrgð á endurgreiðslu lánsins. Skilmálar ábyrgðaryfirlýsinga kæranda á skuldabréfunum eru samhljóða og hljóða svo: "Til tryggingar skilvísri greiðslu á láni þessu, höfuðstól að viðbættum verðtryggingum svo og þeim kostnaði er vanskil lántakanda kunna að valda, hefur ofanritaður ábyrgðarmaður lýst yfir því, að hann ábyrgist in solidum lán þetta sem sjálfskuldarábyrgðarmaður." Skilmálar ábyrgðarinnar samkvæmt skuldabréfunum eru hefðbundnir og skýrir. Í skuldabréfunum kemur fram að endurgreiðsla lánanna hefjist þremur árum eftir námslok og að stjórn sjóðsins ákveði hvað teljast námslok í þessu sambandi. Einnig kemur fram að árleg endurgreiðsla af skuldabréfunum ákvarðist í tvennu lagi og er því lýst með hvað hætti endurgreiðslum skuli háttað og að stjórn Lánasjóðsins sé heimilt að veita undanþágu frá árlegri endurgreiðslu ef skyndilegar og verulegar breytingar verða á högum lánþega milli ára. Þá segir ennfremur í ábyrgðaryfirlýsingu skuldabréfsins: "Að öðru leyti gilda um þetta skuldabréf ákvæði 2. kafla laga um námslán og námsstyrki nr. 72/1982." 2 Aðila greinir á um hvort ógreidd námslán lántaka hafi gjaldfallið þegar hann var úrskurðaður gjaldþrota í ágúst 2014, með þeim afleiðingum að ábyrgð kæranda hafi orðið virk gagnvart LÍN, og hvort gjaldfellingin standist fyrirmæli laga nr. 21/1992 um LÍN, laga um ábyrgðarmenn nr. 32/2009 og úthlutunarreglur sjóðsins. Í 99. gr. laga um gjaldþrotaskipti o.fl. nr. 21/1991 segir:

Allar kröfur á hendur þrotabúi falla sjálfkrafa í gjalddaga við uppkvaðningu úrskurðar héraðsdómara um að búið sé tekið til gjaldþrotaskipta án tillits til þess sem kann áður að hafa verið umsamið eða ákveðið með öðrum hætti.

Framangreint ákvæði gildir jafnt um námslán sem aðrar kröfur á gjaldþrota aðila og skiptir þá ekki máli hvort kröfur eru í skilum eða ekki á því tímamarki. Við það að lántaki var úrskurðaður gjaldþrota gjaldféll því námslán hans og sjálfskuldarábyrgð kæranda á láninu varð virk. Kærandi telur að gjaldfellingin hafi verið óheimil með vísan til 11. gr. laga um LÍN, til úthlutunarreglna sjóðsins svo og til laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn, þar sem m.a. kemur fram að skilyrði fyrir gjaldfellingu námlána sé að um veruleg vanskil á endurgreiðslu þeirra sé að ræða. Málskotsnefnd bendir á að hér er um sjálfkrafa gjaldfellingu allra krafna á hendur þrotamanni, þ.e. gjaldfellingin er lögbundin, og gildir hún jafnt gagnvart öllum kröfuhöfum hins gjaldþrota aðila. Skiptir þá ekki máli hvort krafa er í skilum eða ekki. Þá var það ekki LÍN sem óskaði eftir því að bú lántaka yrði tekið til gjaldþrotaskipta en eftir að þessi staða var komin upp var nauðsynlegt fyrir LÍN, sem og aðra kröfuhafa lántaka, að lýsa kröfu í þrotabúið til að tryggja kröfuna gagnvart búinu, sbr. 118. gr. gjaldþrotalaga. 3 Aðila greinir einnig á um greiðslufrest þann sem LÍN veitti lántaka á grundvelli 18. gr. laga nr. 21/1992 og hvort að greiðslufrestur þessi gildir gagnvart ábyrgðarmanni án samþykkis hans. 3.1 Eins og áður er fram komið segir í ábyrgðaryfirlýsingu skuldabréfanna að um skuldabréfin gilda "að öðru leyti ákvæði 2. kafla laga nr. 72/1982 um námslán og námsstyrki". Í 5. mgr. 8. gr. laga nr. 72/1982 kemur fram að stjórn LÍN er heimilt að veita undanþágu frá árlegri endurgreiðslu samkvæmt lögunum ef skyndilegar og verulegar breytingar verða á högum lánþega milli ára t.d. ef hann veikist alvarlega eða verður fyrir slysi er skerðir til muna ráðstöfunarfé hans og möguleika til að afla tekna. Einnig er stjórninni heimilt að veita undanþágu frá fastri ársgreiðslu ef nám, atvinnuleysi, veikindi, þungun, umönnun barna eða aðrar sambærilegar ástæður valda verulegum fjárhagsörðugleikum hjá lánþega eða fjölskyldu hans. Í 16. gr. laganna segir að ráðherra setji með reglugerð frekari ákvæði um framkvæmd laganna, m.a. að því er varðar meginreglur um rétt til námsaðstoðar, ákvörðunaratriði varðandi fjárhæð hennar, ákvæði um útborgun lána með jöfnum mánaðargreiðslum o.s.frv. Sjóðsstjórn setji reglur um önnur atriði úthlutunar og skuli árlega gefa út úthlutunarreglur sjóðsins samþykktar af ráðherra. Í bráðabirgðaákvæði, 4. mgr., með lögunum segir: "Ef lánþegi Lánasjóðs skv. þessum lögum er jafnframt að inna af hendi greiðslur samkvæmt eldri lögum, dragast síðastnefndu greiðslurnar frá þeirri upphæð sem lánþega annars bæri að greiða samkvæmt þessum lögum.“" Við útgáfu umræddra skuldabréfa var í gildi reglugerð um námslán og námsstyrki nr. 578/1982 þar sem fyrir hendi var heimild fyrir LÍN, ef lántaki byrjaði lánshæft nám að nýju eftir að fyrra námið taldist lokið, að veita námsmanni undanþágu frá endurgreiðslu af fyrri skuld meðan síðara nám stæði yfir. Þann 29. maí 1992 tóku gildi núgildandi lög um Lánasjóð íslenskra námsmanna nr. 21/1992. Í 18. gr. laganna, sbr. breytingalög nr. 40/2004, segir:

Ef lánþegi samkvæmt lögum þessum er jafnframt að endurgreiða námslán samkvæmt eldri lögum um sjóðinn skal miða við að hann endurgreiði þau fyrst. Á næsta almanaksári eftir að endurgreiðslu samkvæmt eldri lögum lýkur eða á að vera lokið skal lánþegi hefja endurgreiðslu samkvæmt þessum lögum. Greiðslur samkvæmt þessum lögum frestast því þar til lán samkvæmt eldri lögum eiga að vera að fullu greidd. Ef lánþegi skuldar námslán sem var úthlutað á árunum 1992–2004, svokallað R-lán, og jafnframt námslán samkvæmt lögum nr. 72/1982 eða eldri lögum skal hann fyrst endurgreiða að fullu R-lánið. Greiðslur af eldri námsskuldum frestast þá þar til R-lánið er að fullu greitt.

Síðari málsgrein ákvæðisins kom inní frumvarp það er síðar varð að breytingarlögum nr. 40/2004 með tillögu meirihluta menntamálanefndar við meðferð frumvarpsins á Alþingi. Í nefndaráliti með breytingartillögunni kemur fram að ætlunin með 6. gr. frumvarpsins hafi verið að setja fram reglu sambærilega þeirri sem sé nú í 18. gr. laganna þess efnis að námsmenn ljúki við að endurgreiða fyrst svokölluð R-lán áður en endurgreiðsla á öðrum lánaflokkum eigi að hefjast. Í lögskýringargögnum með ákvæðinu er ekki að finna neina umfjöllun um áhrif forgangs R-lána á ábyrgðarskuldbindingu ábyrgðarmanna að eldri námslánum. 3.2 Fyrir liggur í málinu að þegar kærandi gekkst í ábyrgð fyrir T-lánum lántaka, var lántaki fyrir með V-námslán. Fyrsta afborgun af V-láni lántaka var í mars 1989 en frá þeim tíma til ársins 1998 frestuðust greiðslur á V-láni og T-láni vegna frekara náms hjá honum. Til þessa nýja náms tók lántaki R-lán. Eftir námslok lántaka i hinu síðari námi greiddi hann einungis af R-láni sínu fram til ársins 2003 þegar það var uppgreitt. Í kjölfarið hóf hann greiðslu á V-láni sínu og svo á T-láni. Þegar bú lántaka var tekið til gjaldþrotaskipta í ágúst 2014 voru V-lán hans uppgreidd en T-lán hans voru í skilum en gjaldféllu sjálfkrafa við gjaldþrot lántaka. Hóf LÍN innheimtu á eftirstöðvum námslánsins, að fjárhæð 916.533 krónur, á hendur kæranda sem ábyrgðarmanns í janúar 2016. 3.3 Lög nr. 72/1982 um námslán og námsstyrki gilda, eins og áður segir, um réttarsamband aðila í þessu máli. Verður ábyrgðaryfirlýsingin, sem er sjálfstæður samningur að lögum, skýrð með hliðsjón af ákvæðum laganna. Endurgreiðslur af láni því, sem kærandi er í ábyrgð fyrir, frestuðust í fyrsta lagi vegna fyrirmæla bráðabirgðaákvæðis laga nr. 72/1982 um forgang á greiðslum V-lána á greiðslu T-lána, í öðru lagi vegna heimildar í reglugerð um námslán og námsstyrki nr. 578/1982 þar sem lántaki stundaði lánshæft nám að nýju eftir að fyrra námi lauk og í þriðja lagi vegna fyrirmæla 18. gr. laga nr. 21/1992 um forgang yngri lána lántaka fram yfir eldri lán hans. Óumdeilt er að kærandi, sem ábyrgðarmaður á T-lánum lántaka, samþykkti ekki framangreinda greiðslufresti né var eftir því leitað af hálfu LÍN að kærandi veitti slíkt samþykki. Í málinu er ekki ágreiningur um greiðslufresti þá sem veittir voru í tveimur fyrrnefndu tilvikunum. Ágreiningur er hins vegar um greiðslufrest þann sem LÍN veitti lántaka á grundvelli 18. gr. laga nr. 21/1992 og hvort að greiðslufrestur þessi gildir gagnvart ábyrgðarmanni án samþykkis hans. 3.4 Í 18. gr. laga nr. 21/1992 er mælt fyrir um forgang á endurgreiðslu R-námslána umfram lán sem tekin voru samkvæmt lögum nr. 72/1982. Ákvæðið felur í sér ívilnandi kjör fyrir lántaka með því að kveða á um að hann greiði fyrst upp yngri og óhagkvæmari lán. Hvorki í lögunum né í lögskýringargögnum með þeim er fjallað um hvort og þá hvaða áhrif þessi greiðslufrestur eigi að hafa á ábyrgðir og ábyrgðarmenn eldri lána. Telja verður að hafi það verið vilji löggjafans að ákvæðið ætti að taka til skuldbindinga ábyrgðarmanna eldri lána og breyta þeim á svo íþyngjandi og afturvirkan hátt hefði það þurft að koma fram með skýrum og ótvíræðum hætti. Verður að skýra óljós atriði í þessum efnum ábyrgðarmanni í hag ekki síst í ljósi þess að LÍN er opinber lánasjóður, stofnaður á grundvelli laga og á ábyrgð íslenska ríkisins. Verður því að telja að greiðslufrestirnir hafi verið á ábyrgð og áhættu LÍN sem kröfuhafa og eingöngu lotið að lánasamningum LÍN við lántaka. 3.5 Það hefur verið ólögfest og viðurkennd meginregla í kröfurétti að íþyngjandi breytingar á ábyrgð eru háðar samþykki ábyrgðarmanns en með lögum nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn var þessi meginregla fest í lög. Að mati málskotsnefndar fólu greiðslufrestir á T-lánum lántaka á grundvelli 18. gr. laga nr. 21/1992 í sér íþyngjandi breytingu á sjálfskuldarábyrgð kæranda. Voru greiðslufrestirnir á allri skuldinni, til langs tíma og þegar einungis hluti skuldarinnar hafði verið greiddur varð lántaki ógjaldfær. Til þess að ábyrgð kæranda á skuldbindingum lántaka stæði óhögguð hefði hann fyrir sitt leyti þurft að samþykkja greiðslufrestinn. Þar sem ekki var aflað samþykkis kæranda fyrir greiðslufrestinum og með vísan til þeirra áhættuaukningar sem að framan greinir verður að fallast á að kærandi sé laus undan ábyrgðarskuldbindingu sinni. 4. Með vísan til framanritaðs eru hinar kærðu ákvarðanir frá 10. maí og 23. júní 2016 í máli kæranda felldar úr gildi og fallist á kröfu kæranda eins og í úrskurðarorði greinir.

Úrskurðarorð

Ákvarðanir stjórnar LÍN í máli kæranda frá 10. maí og 23. júní 2016 eru felldar úr gildi. Staðfest er að ábyrgð kæranda á T-lánum lántaka hjá LÍN er fallin niður